Από το Ωρολόγιο του Κυρρήστου στον Τεκέ του Μπραΐμη: η ιστορία των Αέρηδων

Ξέρουμε πως όσο οι εποχές περνούν κι αλλάζουν, το ίδιο συμβαίνει και με τα μνημεία που αφήνουν πίσω. Καταστροφές φυσικές ή ανθρώπινες, περιφρόνηση ή αντίθεση επί των τυχόν συμβολισμών, ή ακόμα και απλή αδιαφορία μπροστά σε κάποιο πρόβλημα ή την ανατολή μίας νέας εποχής. Όλα αυτά συχνά οδηγούν στο θάψιμο κάτω από χώμα, λάσπη, καταστήματα και σπίτια, αλλά και την ανασκαφή τους στο τέλος. Όχι όμως πάντα. Γιατί μερικές φορές οι εποχές δεν τα αφήνουν πίσω και οι άνθρωποι βρίσκουν μία καινούργια χρήση γι’ αυτά. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το Ωρολόγιο του Κυρρήστου στην Ρωμαϊκή Αγορά, για το οποίο δεν χρειάστηκε να σκάψει κανείς.

Συνοπτικά, το Ωρολόγιο κτίστηκε από τον αστρονόμο Ανδρόνικο από την Κύρρο της Μακεδονίας στο πρώτο μισό του 1ου αιώνα π.Χ. και έχει επικρατήσει η ονομασία “Αέρηδες”, καθώς στο πάνω μέρος κάθε πλευράς εικονίζονται ανάγλυφα οι άνεμοι με τα σύμβολά τους και τα ονόματά τους χαραγμένα. Εξωτερικά υπήρχαν ηλιακά ρολόγια, ενώ εσωτερικά λειτουργούσε υδραυλικό ρολόι. Το μνημείο αυτό θεωρείται ο αρχαιότερος μετεωρολογικός – ωρομετρικός σταθμός του κόσμου.

Η Ρωμαϊκή Εποχή

Στα ανατολικά της Ρωμαϊκής Αγοράς βρίσκεται ο Πύργος των Ανέμων, ένα από τα καλύτερα διατηρημένα οικοδομήματα της αρχαίας Αθήνας. Η αρχαία ονομασία του ήταν Oικία Κυρρήστου και προέρχεται από το όνομα του Μακεδόνα αστρονόμου Ανδρονίκου από την Κύρρο της Μακεδονίας, ο οποίος ανέλαβε το σχεδιασμό του. Από τους αρχαίους συγγραφείς αναφέρεται ως «Ωρολόγιον». Πρόκειται για ένα σημαντικό οικοδόμημα, που λειτουργούσε συγχρόνως ως ανεμοδείκτης, υδραυλικό και ηλιακό ρολόι. Χρονολογείται μεταξύ του 150 και 125 π.Χ. Το μνημείο είναι οκταγωνικής κάτοψης, με πλευρά μήκους 3,20 μέτρων και έχει ύψος 12 μέτρα. Είναι εξολοκλήρου χτισμένο από πεντελικό μάρμαρο. Στη νότια πλευρά υπήρχε ένα κυλινδρικό πρόσκτισμα. Η πρόσβαση στο εσωτερικό του οικοδομήματος γινόταν από δύο εισόδους, μία στη βορειοδυτική και μία στη βορειοανατολική πλευρά του οκταγώνου. Μπροστά από κάθε είσοδο διαμορφωνόταν ένα μικρό πρόπυλο με κορινθιακούς κίονες.

Tο οικοδόμημα στεγαζόταν με μαρμάρινες πλάκες που σχημάτιζαν κωνική στέγη. Στην κορυφή της στέγης υπήρχε ένα μαρμάρινο κορινθιακό κιονόκρανο, πάνω στο οποίο ήταν τοποθετημένος ένας περιστρεφόμενος χάλκινος Τρίτωνας, ο οποίος κρατούσε σκήπτρο και έδειχνε την πλευρά του ανέμου που φυσούσε. Στο πάνω τμήμα καθεμιάς από τις πλευρές του οκταγώνου αποδίδονται ανάγλυφα οι οκτώ άνεμοι με τη μορφή φτερωτών ημίθεων: ο Βορέας (βοριάς), ο Σκίρων (βορειοδυτικός), ο Ζέφυρος (δυτικός), ο Λιψ (νοτιοδυτικός), ο Νότος, ο Εύρος (νοτιοανατολικός), ο Απηλιώτης (ανατολικός) και ο Καικίας (βορειοανατολικός). Κάτω από τα ανάγλυφα, σε κάθε πλευρά του οκταγώνου, καθώς και στην κυρτή επιφάνεια του νότιου προσκτίσματος, υπήρχε ένα ηλιακό ρολόι. Από το μηχανισμό του σώζονται σήμερα μόνο οι εγχαράξεις χωρίς τους μεταλλικούς γνώμονες.

Η τεχνολογία του Ωρολογίου

Για τον υπολογισμό της ώρας τις ανήλιες μέρες και τις νύχτες, υπήρχε στο εσωτερικό της Oικίας Κυρρήστου ένα υδραυλικό ρολόι, που λειτουργούσε μέσω ενός πολύπλοκου συστήματος εισροής και εκροής του νερού, ενώ το κυλινδρικό πρόσκτισμα στα νότια αποτελούσε τη δεξαμενή τροφοδοσίας νερού. O τρόπος λειτουργίας του υδραυλικού ρολογιού του Κυρρήστου δεν έχει διευκρινιστεί, έτσι ο μηχανισμός του αποκαθίσταται με βάση περιγραφές λειτουργίας άλλων υδραυλικών ρολογιών της αρχαιότητας. Στο εσωτερικό του μνημείου είναι ευδιάκριτες πάνω στο μαρμάρινο δάπεδο οι αυλακώσεις των σωλήνων του ωρολογιακού μηχανισμού. Η εσωτερική τοιχοδομία διαχωρίζεται με γείσα σε τέσσερα τμήματα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει κυρίως η διαμόρφωση του ανώτερου τμήματος και του εσωτερικού της στέγης, που έχει τη μορφή ψευδοθόλου και στηρίζεται σε οκτώ δωρικούς κιονίσκους. O Πύργος των Ανέμων αποτελεί έναν πρωτοποριακό μετεωρολογικό σταθμό, που συνδύαζε μνημειακή αρχιτεκτονική μορφή και υψηλή τεχνολογία.

Από το Βυζάντιο στους Οθωμανούς

Στα παλαιοχριστιανικά χρόνια το ωρολόγιο του Κυρρηστού μετατράπηκε σε βαπτιστήριο γειτονικής βασιλικής. Το 15ο αιώνα το μνημείο αναφέρεται από τον περιηγητή Κυριακό της Αγκόνας ως ναός του Αιόλου, ενώ το 18ο αιώνα μετατράπηκε σε τεκέ (εντευκτήριο, οίκος προσευχής) των Δερβίσηδων του τάγματος των Μεβλεβήδων. Την εποχή εκείνη το μνημείο ονομαζόταν «τεκές του Μπραΐμη» ή Eflatun Cadiri. Ο περιηγητής Raymond Chandler στο έργο του Travels in Greece, An Account of a Tour made at the expenses of the Society of the Dilettanti του 1776, περιγράφει:
“Ο Πύργος των Ανέμων είναι τώρα Τεκκές ή τόπος λατρείας που ανήκει σε ένα τάγμα δερβίσηδων. Ήμουν παρών σε μια θρησκευτική λειτουργία, που ολοκληρώθηκε με το θαυμάσιο χορό τους. Η συντροφιά ήταν καθισμένη σταυροπόδι πάνω σε προβιές στο πάτωμα και σχημάτιζαν έναν μεγάλο κύκλο. Ο επικεφαλής δερβίσης, ένας όμορφος άντρας, με γκρίζα γενειάδα και ωραία παρουσία, ξεκίνησε την προσευχή στην οποία όλοι συμμετείχαν, προσκυνώντας και αγγίζοντας με το μέτωπο το έδαφος, όπως συνηθίζεται. Ξαφνικά αναπήδησαν, πέταξαν τις κάπες τους και, αφού ένωσαν τα χέρια τους, άρχισαν να κινούνται κυκλικά με τη μουσική.”

Στο ARPoliS

Το Ωρολόγιο του Κυρρήστου είναι ένα από τα μνημεία που φιλοξενούνται στην εφαρμογή του ARPoliS και είναι διαθέσιμος σε τρισδιάστατη αναπαράσταση τόσο στην Ρωμαική Εποχή, όσο και στην Οθωμανική. Επιπλέον, συνοδεύεται από πλήθος αναπαραστάσεων, φωτογραφικού υλικού και μαρτυριών.